Kanonaz

Pozgarria izan da Joseba Gabilondoren itzulera laburra Euskal Herrira, berarekin eztabaidagai interesgarri askoak ekarri baititu. Tamalez, ni ere euskal diasporaren parte naizenez (bost xentimoko diaspora, hori bai), ezin izan dut bere hitzaldietan bertatik bertara parte hartu. Hala ere, Berrian azaldutako elkarrizketarekin, Testuketan saioan esandakoarekin eta blogetan irakurritakoarekin iruditzen zait nahikoa zaidala bere ideia nagusiak zeintzuk diren ikusteko. Eta horrela, testu honetan, batez ere, kanonaren gaira lerratuko naiz.

"Modernitatea joan da" izan da bere ideia garrantzitsuetako bat, eta "Kanona baztertu behar dugu" zuzenean esan ez duen arren (nik irakurrikoetan, bederen) ideia horretatik oso urruti ez dagoen zerbait proposatzen duela dirudi. "Euskal literaturaren historia guztiak kanonetik kanonera idatzi dira, kanona bera zalantzan jarri gabe." Hau da, ez duela merezi kanonen arteko borrokan jardutea, kanona bera da auzitan jarri eta ukatu behar dena, ideia modernoa den heinean. Apustu indartsua da berak proposatutakoa, modernitate-postmodernitate eztabaidaren (demode?) testuinguruan kokaturikoa. Esan behar da, halaber, Europa eta Euskal Herrian ideia iraultzailetzat har genitzakeen hauek, AEBetako intelligentsiaren diskurtso nagusietako bat dena. Horrek sortzen dituen paradoxa guztiekin: diskurtso iraultzaile eta ofiziala aldi berean, unibertsitateko katedradunek babesten dituzten ideia erradikalak etab. Baina utz dezagun alde batera bide hau. Izan ere, postmodernitatearen militante sutsuenak sarritan modernitatearen erredukzionismoan erortzen diren bezalaxe, badirudi kanonaren inguruan ere gauza bera gertatzen dela. Esan nahi baita, kanona ulertzen badugu adituen komite konspiratzaile batek erabakitzen duen idazle eta obren zerrenda gisa, orduan seguruenik bai, kanona bera zalantzan jarri beharko genuke. Baina nago kanona hori baino konplexuagoa dena. Ez dakit Josebak, baina nik ez dut ezagutzen kanon gabeko literaturarik eta nekez imajina dezaket etorkizunerako halako hipotesirik. Kanona halabeharrezkoa ez ote den susmoa dut, eta ondorioz, berau baztertu baino, unean-uneko kanon ofiziala kritikoki eztabaidatzea egokitzen zaigula.

Bigarren aukera honen aldeko argudio indartsuena, alabaina, eraginkortasunarena dela uste dut. Intelektual buruargiek kanona bai/ez eztabaidatzen duten bitartean, eguneroko bizitzan erabakiak hartu behar dira: eskola eta unibertsitateetako programak diseinatu, derrigorrezko irakurketak erabaki, testu liburuetan azalduko diren idazleak zeintzuk izango diren ebatzi, antologiak osatu, medioetan zein idazleri eskainiko zaion arreta deliberatu... Muinean kanonaren ideia duten erabakiak denak ere. Horregatik, eraginkorragoa iruditzen zait gaur egungo kanona kritikatzea eta kanon berriak proposatzea, kanona beraren bazterketaren alde egitea baino; itxura guztien arabera, datozen urteotan, arestian aipatutako erabakien lako hamaika erabaki hartu beharko dira-eta. Kanona etengabe irekitzearen alde egingo nuke, ahalik eta idazle nahiz obra gehien kanonean txertatzearen alde. Kanon zabal eta aberats baten alde, azken batean. Gainera, euskal literaturako adibidea interesgarria da, egun indarrean den kanona erabat itxi eta esklusibista delako. Interesgarria izan daiteke "literatura txikietan" kanonaren dinamikak nola burutzen diren aztertzea, eta kasu honetan ikus daiteke Bernardo Atxaga buru den kanon ia unipertsonal bat dugula. Hau dela eta, nire aburuz, funtsezko erronka da Atxagaren alboan geroz eta idazle gehiago gaineratzen joatea. Azken urteotan, badirudi gainera, ildo horretan lan egiten ari dela jende ugari. Atxaga bera ere arazo honen jakitun azaldu da behin baino gehiagotan eta azken boladako emakume idazle batzuen aldarrikapenak ere zentzu honetan eginikoak dira.

Baina Joseba Gabilondok esandakoetatik gehien harritu nauen kontuetako bat Euskadi Sariei buruz esandakoak izan dira. Kanona baztertu behar dela esan ondotik pentsatzekoa zen berak ere Euskadi Sariei utikan esango ziela. Euskadi Sariak, horretan denak ados egongo garen moduan, euskal literaturako elementu kanonizatzaile indartsuenetako bat baitira. Baina hori egin beharrean Euskadi Sarietan aldaketa batzuk egitearen alde agertu da. Berak egindako proposamenak prozedurazkoak izan dira (sariak idazleen artean erabakitzea, Oscarren gisara-edo), baina aldaketa hauek ez lukete Euskadi Sarien indar kanonizatzailea alde batera utziko. Bi adibide emate aldera: Oscarren prozedura nonbait demokratikoak ez dio sariari bere izaera kanonizatzailea kentzen; eta literaturarekin lotuta, gauza bera gertatzen da Raymond Queneauren Bibliothèque idéale harekin. Ehunka idazleri egindako inkesta batzuen bidez literatura unibertsaleko ehun titulu "behinenak" zehaztu nahi izan zituen. Prozedura nahi beste demokratikoa izango zen baina emaitza erabat kontserbadore eta frankofiloa.